نشریه نثر پژوهی ادب فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان،نثر فارسی Journal of Prose Studies in Persian Literature

به سوی ساختارشناسی دیباچه‌های متون منثور کهن پارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی

2 دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

متون کهن پارسی در دو وجه منظوم و منثور خود بر مبنای ساختارهایی مشخص تکوین یافته‌اند که برونداد ژرف‌ساخت‌های گفتمانی حاکم بر نظام اندیشگانی مؤلفان آنها هستند. دیباچه‌ها در جایگاه نقطة آغازین این ساختارها، خود نیز سازمان‌بندی ویژه‌ای دارند. پژوهش حاضر با تکیه بر این انگاره و بر مبنای الگوی استنادی تاریخی در گردآوری داده‌ها، می‌کوشد ساختار حاکم بر دیباچه‌های پنج اثر روایی، تعلیمی، اخلاقی، عرفانی و تاریخی را با رویکردی توصیفی و تحلیلی شناسایی کرده، به سوی استخراج الگویی گام بردارد که تعمیم‌پذیر به تمام یا دست‌کم بخش عمدة دیباچه‌های منثور ادب فارسی باشد. پژوهش پیش‌رو، ساختاری نُه سازه‌ای را در دیباچه‌های متون مورد مطالعه شناسایی کرده که به گونه‌ای تکرارشونده، نظام‌مند و نسبتا واحد نمود یافته، صرفا تفاوت نویسندگان از منظر ایستارهای ذهنی، شرایط اجتماعی و سیاسی و برخی عوامل دیگر باعث گسترش یا محدودیت برخی از این سازه‌ها شده‌است اما، در مجموع، این ساختار نه‌گانه برقرار مانده‌است. ساختار استخراج شده را می‌توان در کلان‌ساختار سه سازه‌ای «دیگری، خود، دیگری» خلاصه نمود. بر این اساس، در دیباچه‌های مورد مطالعه، گونه‌ای هنجارمندی و در نتیجه، نوعی وفاداری خودآگاه یا ناخودآگاه به این ساختار جز در مواردی معدود دیده می‌شود، مسئله‌ای که سخن درباب میزان ابتکار و نوآوری خالقان این دیباچه‌ها را پیش می‌کشد. بر مبنای پژوهش حاضر، می‌توان با تکیه بر همین ساختار حاکم بر دیباچه‌های منثور فارسی، از نوعی «زیرگونه» سخن گفت که در امتداد کلان‌گونه‌های شناخته شده در سنت ادبی فارسی شکل می‌گیرد و به مثابة نیروی جهت‌دهنده نویسندگان در فرایند خلق آثار منثور فارسی عمل می‌کرده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Toward Extracting the Structure of Prefaces of Classical Persian Prose Works

نویسندگان [English]

  • Abdullah Albughobaish 1
  • Azam Asgari 2
1 Dept. of Persian Lang. & Lite. at Allameh tabataba'i Univ.
2 PhD. Student in Dept. of Persian Language and Literature at Allameh Tabatabae'i Univ.
چکیده [English]

Persian classical literature is enriched with poetic and prosaic works that have flourished through the manifestation of unique structures, shaped by the profound musings of their brilliant authors. As the starting point of the structures in literary works, prefaces also have a special structure. Utilizing the historical documentary research method, this study seeks to unveil the fundamental structure that shapes the prefaces of five distinct types of works: narrative, didactic, moral, mystical, and historic. With a descriptive and analytical approach, the research seeks to extract a generalized structure, providing valuable insights into the topic. Most, if not all, of the prefaces to Persian literature are worthy of attention. The research conducted has revealed a consistent and systematic structure comprising 9 parts in the prefaces of the works under study. These parts follow a consistent pattern, with variations reflecting the authors' mental states, social and political circumstances, and other factors. As a result, certain aspects of these structures may either expand or be constrained depending on these influencing factors. But, in general, these 9 parts have been maintained. The extracted structure can be summarized in the macrostructure of three structures “other, self, other”. In the prefaces examined, we can observe a high level of informative content that showcases the authors' impressive abilities. With utmost dedication and remarkable precision, these prefaces demonstrate a conscious or perhaps even unconscious loyalty to their intended structure.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian literature
  • Prose works
  • Preface
  • Structuralism
  1. فهرست منابع

    الف.منابع فارسی

    1. اسکولز، رابرت. (1393). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمه فرزانه طاهری. چ.3. تهران: آگاه.
    2. ایگلتون، تری. (1388). پیشدرآمدی بر نظریه‌ی ادبی. ترجمه عباس مخبر. چ.5. تهران: نشر مرکز.
    3. بسّاک، حسن.(1399). «سبک‌شناسی دیباچه‌ها و تحمیدیه‌های متون نثر سبک عراقی». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال 13. شماره2. پیاپی48. صص 1-22.
    4. جوینی، عطاملک. (1395). تاریخ جهانگشا. براساس نسخه‌ محمد قزوینی. به اهتمام احمد خاتمی. ج1. چ. چهارم. تهران: علم.
    5. الحر العاملی، محمد بن الحسن. (1414). تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه. ج 7. چ2. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
    6. رازی، نجم‌الدین. (1391). مرصادالعباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. چ. پانزدهم. تهران: علمی و فرهنگی.
    7. سعدی، مصلح‌الدین. (1394). گلستان. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. چ. دوازدهم. تهران: خوارزمی.
    8. شمیسا، سیروس. (1392).«علت سکوت سعدی». سعدی ‌شناسی. دوره16.صص 52-60.
    9. صفا، ذبیح‌الله. (1369). تاریخ ادبیات در ایران. ج3. ب1. چ. هفتم. تهران: فردوس.
    10. ظهیری سمرقندی، محمد. (1381). سندبادنامه. مقدمه، تصحیح و تحقیق از محمدباقر کمال‌الدینی. تهران: میراث مکتوب.
    11. غزالی، محمد. (1380). کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. ج1. چ. نهم. تهران: علمی و فرهنگی.
    12. قزوینی، میرزا محمد. (1332). بیست مقاله قزوینی (از مقالات تاریخی و انتقادی و ادبی). با مقدمۀ عباس اقبال. ج2. چ. دوم. تهران: کتابفروشی ابن سینا.
    13. منشی، نصرالله. (1394). کلیله‌ودمنه. تصحیح و توضیح مجتبی مینوی. چ. چهل و یکم. تهران: امیرکبیر.
    14. منور، محمد بن. (1397). اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.
    15. میرباقری‌فرد، علی‌ اصغر. غلامحسین شریفی، حسین آقاحسینی، اسحاق طغیانی، محمود براتی، محمدرضا نصر اصفهانی. (1393). تاریخ ادبیات ایران2.چاپ دوم. تهران: سمت.
    16. میرخواند، محمد. (1380). تاریخ روضه‌الصفا. تصحیح و تحشیۀ جمشید کیان‌فر. ج 1. تهران: اساطیر.
    17. نصراللهی، یدالله و آهیخته، فرشته. (1400). «معماری سازه‌های زبانی در نثر دیباچه متون کهن (نگاه زبان‌شناختی به دیباچه چند متن کهن فارسی)». پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت. دانشگاه تهران. سال 10. شماره 1. صص 155-177.
    18. وراوینی، سعدالدین. (1389). مرزبان‌نامه. به کوشش خلیل خطیب رهبر. چ. پانزدهم. تهران: صفی‌علیشاه.
    19. هجویری، علی بن عثمان. (1393). کشف‌المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمود عابدی. چ. نهم. تهران: سروش.