نشریه نثر پژوهی ادب فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان،نثر فارسی Journal of Prose Studies in Persian Literature

تحول و گسترش زیرنوع مناظره از نوع ادبی مقامه تا پیش از دورهٔ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران

چکیده

در ادب عربی حریری حدود نوع ادبی (ژانر) مقامه را تثبیت کرد. مقامة نوعی ساختار روایی مشخصی دارد و از اسناد، مقدمه، تخلص، بدنة اصلی، بازشناسی، خاتمه و شعر پایانی تشکیل شده و اصلی‌ترین ویژگی‌های سبک ادبی آن بهره‌گیری از سجع و مزدوج و درج شعر در نثر است. پس از حریری، اندک‌اندک مناظره یکی از زیرنوع‌‌های اصلی در مقامه‌های عربی شد و به‌ویژه بعد از مقامة «الوردیه» نوشتة سیوطی، نوشتن مقامه-مناظره رونق گرفت. بعضی از این مناظره‌ها زبان حالی بودند. در مقامه‌های زبان عبری نیز مقامه-مناظره یکی از زیرنوع‌‌های رایج بود. در زبان فارسی هم، خلاف قول مشهور که بعد از حمیدی مقامه‌نویسی از طریق گلستان و پیروانش ادامه یافت، اتفاقی مشابه رخ داد. ابوسعد ترمذی در رسالة «گل و مل» مقامه-مناظره‌ای زبان حالی نوشت، که ساختار پیش‌گفتة مقامه در آن رعایت شده بود، و با افزودن تحمیدیه و مدح قابلیت‌های این نوع ادبی را نشان داد. بعد از وی مقامه-مناظرة زبان حالی از انواع پررونق نثر فارسی شد و حتی عبید زاکانی نقیضة این ساختار را نوشت. در ادامة سیر تحول این نوع ادبی، داستان‌هایی زبان حالی پدید آمد که مناظره در آن‌ها کمرنگ شده بود. مقامه‌های دورة بازگشت اما خارج از این سیر تحول و بیشتر مشابه با ساختار ابتدایی مقامه بودند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Changing and Extending of Debate (Munazara) Subgenre of Maqama Genre Until Qajar Period

نویسنده [English]

  • Radman Rasooli Mehrabani
PhD candidate in Persian language and literature in university of Tehran
چکیده [English]

In Arabic literature, al-Hariri, fixed the limits of Maqama genre. The most obvious feature of its literary style is saj' and interweaving verses within prose and it has a certain kind of narrative structure that is made up: isnad, introduction, link, episode, recognition scene, envoi and finale. Gradually Munazara (debate) became one of the main subgenres in Arabic Maqama, writing Maqama-Munazara flourished specially after Al-Suyuti "al-Vardia" Maqama, usually with personified non-human characters (Zaban-e Hal). Maqama-Munazara was one of the usual subgenres in Hebrew Maqamas. Munazara was the main subgenre in Persian Maqama too, rebuttal to the famous statement demonstrated that the Maqama genre continued through Golestan and his followers. Abu Sa'd Tirmidhi wrote Maqama-Munazara with personified non-human characters and he showed the capability of this kind of literary Genre by adding praise to it. After him Maqama-Munazara became one of common genres in Persian prose, and even Ubayd Zakani wrote parody of this genre. As the genre evolved, stories with personified characters emerged in which the debate had faded.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Maqama
  • Munazara
  • Monazere
  • Hamidi
  • Zaban-e hal

مراجع

  1. فهرست منابع

    الف) منابع فارسی

    1. ابراهیمی حریری، فارس. (۱۳۸۳). مقامه‌نویسی در ادبیات فارسی. چ۲. تهران: دانشگاه تهران.
    2. ابن‌ترکة اصفهانی، صائن‌الدین علی. (۱۳۹۵).‌ بزم و رزم. تصحیح مژگان حقانی. تهران: وایا.
    3. ابن‌ترکة اصفهانی، صائن‌الدین علی. (۱۳۵۱). چهارده رسالة فارسی. تصحیح سیدعلی موسوی بهبهانی و سید ابراهیم دیباجی. تهران: تقی شریف رضایی، چاپخانة فردوسی.
    4. ابن‌ترکة اصفهانی، صائن‌الدین علی. (۱۳۷۵). عقل و عشق یا مناظرات خمس. تصحیح اکرم جودی نعمتی. تهران: میراث مکتوب.
    5. ابوالمجد تبریزی. (۱۳۸۱). «مناظرة السمع و البصر». در سفینة تبریز. ۲۴۱-۲۴۵. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    6. انصاری، خواجه عبدالله. (۱۳۷۲). مجموعه رسائل فارسی. تصحیح محمدسرور مولائی. ۲ج. تهران: توس.
    7. انوری، محمد بن‌محمد. (۱۳۷۶). دیوان انوری. به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. چاپ پنجم. ۲ج. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    8. بحرالفوائد. (۱۳۴۵). به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    9. بدلیسی، ادریس. (۱۳۸۲). «مناظرة روزه و عید». تصحیح نصرالله پورجوادی. معارف، ش۵۹، ۳-۳۹.
    10. بدلیسی، ادریس.  (۱۳۹۵). مرآت الجمال: نسخه‌برگردان نسخه به خط مؤلف. پژوهش علیرضا قوجه‌زاده. تهران: تمثال.
    11. بروکلمان، کارل و شارل پلا. (۱۳۹۵). «مقامه». ترجمة اسماعیل سعادت (ترجمه از دائرةالمعارف اسلام ویرایش سوم)، در دانشنامة زبان و ادبیات فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ج۶/ ۱۴۵-۱۵۳.
    12. بهار، محمدتقی. (1337). سبک‌شناسی. 3ج. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
    13. پورجوادی، نصرالله. (۱۳۹۳). زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی. چاپ دوم. تهران:فرهنگ نشر نو و آسیم.
    14. تبریزی، یارعلی. (۱۳۸۲). ریاض الافکار. تصحیح نصرالله پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    15. ترمذی، ابوسعد. (۱۳۹۲). «رسالة گل و مل». به اهتمام حسن عاطفی. در ارمغان ادب. ۳۹۱-۴۲۹. کاشان: همگام با هستی.
    16. حجتی، حمیده. (۱۳۸۱). «مقامه». در فرهنگنامة ادبی فارسی (جلد دوم دانشنامة ادب فارسی). به سرپرستی حسن انوشه. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. صص۱۲۶۱-۱۲۶۳.
    17. حمیدالدین بلخی، عمر بن‌محمود. (۱۳۹۵). مقامات حمیدی. چاپ پنجم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    18. حمیدالدین بلخی، عمر بن‌محمود. (۱۲۹۰ق). مقامات حمیدی. به تصحیح ادیب اصفهانی. [چاپ سنگی]. تهران: کارخانة علی‌قلی‌خان.
    19. خطیبی، حسین. (۱۳۹۰). فنّ نثر در ادب پارسی. چاپ چهارم. تهران: زوار.
    20. خلف تبریزی، محمدحسین. (۱۳۶۱). برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. ۵ج. تهران: امیرکبیر.
    21. خواجوی کرمانی، محمود بن‌علی. (۱۳۹۹). رسائل خواجو. تصحیح محمد شادروی‌منش و محمود عابدی. تهران: میراث مکتوب.
    22. دادبه، اصغر. (۱۳۸۱). «بازگشت ادبی». در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج۱۱. زیر نظر کاسم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. صص۱۵۵-۱۶۲.
    23. ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا. (۱۳۶۴). بدیع‌الزمان همدانی و مقامات‌نویسی. تهران: اطلاعات.
    24. راغب، محمد. (۱۳۹۱). «گسترش پیرنگ در مقامات حمیدی (رویکردی ریخت‌شناختی-روایت‌شناختی)». ادب فارسی. شمارة پیاپی ۱۰. ۱۰۳-۱۲۴.
    25. رحیم‌پور، مهدی. (۱۳۹۴). «دربارة مناظرة روزه و عید از ادریس بدلیسی». نامة فرهنگستان. ش۵۶. ۱۵۲-۱۶۷.
    26. زنگی بخاری، محمد. (۱۳۷۲). زنگی‌نامه. به کوشش ایرج افشار. تهران: توس.
    27. سعدی، مصلح بن‌عبدالله. (۱۳۸۹). گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. چاپ نهم. تهران: خوارزمی.
    28. سیبک نیشابوری، یحیی. (۱۳۷۹). «حسن و دل». به کوشش سیّدمهدی جهرمی. در گنجینۀ بهارستان، دفتر اول (مجموعۀ 18 رساله در منطق، فلسفه، کلام و عرفان). به اهتمام علی اوجبی. ۴۵۷-۴۹۸. تهران: مجلس شورای اسلامی.
    29. شیبانی، فتح‌الله. (۱۳۹۳). آثار فتح‌الله خان شیبانی. تصحیح علیرضا شانظری. ۲ج. تهران: میراث مکتوب.
    30. عبید زاکانی. (۱۹۹۹). کلیّات. تصحیح محمدجعفر محجوب. نیویورک: Bibliotheca Persica Press.
    31. عوفی، محمد. (۱۳۲۴ق). لباب الالباب. تصحیح ادوارد براون. ۲ج. لیدن: بریل.
    32. غنیمی هلال، محمد. (۱۳۹۰). ادبیات تطبیقی. ترجمة سید مرتضی آیت‌الله‌زادة شیرازی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
    33. فضولی، محمد. (۱۳۷۹). «حسن و عشق». به کوشش علی دژکام. در گنجینة بهارستان، دفتر اول (مجموعة 18 رساله در منطق، فلسفه، کلام و عرفان). به اهتمام علی اوجبی. ۴۹۹-۵۲۴ تهران: مجلس شورای اسلامی.
    34. متینی، جلال، «مقامه‌ای منظوم به زبان فارسی»، ایران‌نامه، ش۱۲، ۷۰۵-۷۳۲.
    35. محمود بن‌عثمان. (۱۳۵۸). فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه. به کوشش ایرج افشار. چاپ سوم، تهران: انجمن آثار ملی.
    36. مراغی، کمال‌الدین احمد. (۱۳۷۶). «رسالة چنگ». ‌تصحیح محمود طیار مراغی. کیهان اندیشه. ش۷۶. ۱۴۸-۱۵۹.
    37. میبدی، رشیدالدین ابوالفضل. (۱۳۴۸). «فصول». به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه. فرهنگ ایران‌زمین. ش۱۶. ۴۴-۸۹.
    38. نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن‌عمر. (۱۳۸۸). چهار مقاله. تصحیح علامه قزوینی. به اهتمام محمد معین. تهران: صدای معاصر.
    39. وراوینی، سعدالدین. (۱۳۲۷ق). مرزبان‌نامه. تصحیح علامه قزوینی. لیدن: اوقاف گیب.
    40. وصاف الحضرة، شهاب‌الدین عبدالله بن‌فضل‌الله. (۱۳۸۸). تاریخ وصاف‌الحضرة (جلد چهارم). تصحیح علیرضا حاجیان‌نژاد. تهران: دانشگاه تهران.
    41. وصاف الحضرة، شهاب‌الدین عبدالله بن‌فضل‌الله. (۱۳۸۵). مناظرة شمشیر و قلم. تصحیح نصرالله پورچوادی. ضمیمة شمارة ۲۶ نامة فرهنگستان.
    42. وصاف الحضرة، شهاب‌الدین عبدالله بن‌فضل‌الله. (۱۳۹۸). بدیع الربیع و حکایت نرد و شطرنج. تصحیح علیرضا قوجه‌زاده. تهران: تمثال.
    43. وفایی، محمد بن‌عبداللطیف. (۱۳۹۷). «شمع جمع». تصحیح امید سروری. در متون ایرانی. دفتر چهارم. ۷۶۱-۷۸۲. تهران: مجلس شورای اسلامی.
    44. ولک، رنه و آوستن وارن. (۱۳۸۲). نظریة ادبیات. ترجمة ضیاء موحد و پرویز مهاجر. چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    45. یعقوبی طوسی، ابوصاعد محمد. (۱۳۵۶). «مناظرة بین السیف و القلم». به تصحیح ایرج افشار. در یادگارنامة حبیب یغمایی، ۲۷-۵۴. تهران: فرهنگ ایران‌زمین.

     

    ب) منابع عربی

    1. ابن‌زبیر، رشید احمد. (۲۰۰۲). مقامة الحصیبیه فی المفاضلة بین الفنون و اربابها و شرحها. تصحیح ابتهام مرهون الصفار و بدری محمد فهد. لیدز: الحکمة.
    2. سرقسطی، ابوطاهر محمد. (۲۰۰۶). المقامات اللزومیة. تصحیح حسن الوراکلی و عبدالملک السعدی.‌ عمان: جدارا للکتاب العالمی.
    3. سیوطی، جلال‌الدین. (۱۴۰۶ق). مقامات سیوطی. تصحیح عبدالغفار سلیمان البنداری و محمدالسعید بسیونی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    4. عمادالدین اصفهانی، محمد بن‌محمد. (۱۳۷۵ق). خریدة القصر و جریدة العصر. تصحیح سعید جمیل. ۲۰ جلد. بغداد: المجمع العلمی العراقی.
    5. نباهی، علی. (۱۹۸۸). «مقامة تفضیل النخلة علی الکرمة». تصحیح حسناء الطرابلسی بوزویتة. حولیات الجامعة التونسیة. عدد ۲۷، ۱۹۹-۲۱۸.

     

    ج) منابع انگلیسی

    1. Brockelmann, Carl. (1987). "Makama". in First Encyclopedia of Islam (1913-1936). M. Th. Houtsma, T.W. Arnold, R. Basset, R. Hartmann. vol. V. Photomechanical Reprint. Leiden & New York & Kobenhavn & Koln: E. J. Brill.
    2. Brockelmann, Carl. & [Cn. Pellat]) (1991). Makama. in the Encyclopedia of Islam third edition. ed. C. E. Bosworth, E. Van Donzel, B. Lewis and CH. Pella. vol. VI. Leiden: E. J. Brill.
    3. Brown, Edward. G. (1959). A Literary History of Persia. IV (Modern Times). Cambridge: University Press.
    4. Hämeen-Anttila, Jaakko. (2002). Maqama: A History of a Genre. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
    5. Hämeen-Anttila, Jaakko. (2012). "An Old-Fashioned Genre: Maqama in the 18th Century". Rocznik Orientalistyczny. 65. 5-12.
    6. Mar'i, Abd-al Rahman. (2013). "The Genre of the Maqama in Hebrew Literature: Evolution and Style". Al-Majma' (المجمع). 1-31.
    7. Nicholson, Reynold A. (1932). A Descriptive Catalogue of the Oriental MSS Belonging to the Late E.G. Browne. Completely Edited with a Memory of the Author and Bibliography of His Writings. Cambridge: The University Press.
نثرپژوهی ادب فارسی
دوره 24، شماره 50
دی 1400
صفحه 19-49

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار