نشریه نثر پژوهی ادب فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان،نثر فارسی Journal of Prose Studies in Persian Literature

بررسی تأثیرپذیریِ دو تحریرِ حمزه‌نامه از متون حماسیِ پهلوانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دانشیار، بخش زبان‌شناسی و ادبیات فارسی، دانشگاه آیت‌الله بروجردی. بروجرد، ایران.

2 استادیار، بخش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم، قم، ایران.

چکیده

زمینه: یکی از شناخته‌شده‌ترین رُمانس‌های عاشقانه ـ پهلوانیِ ادب فارسی، قصة امیرحمزة صاحبقران است که به ماجرای عشق‌ورزی حمزه به مهرنگار، دختر انوشیروان، و ماجراجویی‌های او در این راه می‌پردازد. از حمزه‌نامه، تحریرهایی گوناگون به زبان فارسی در دست است که قدیمی‌ترینِ آن‌ها احتمالاً مربوط به پیش از دوران صفوی است و یکی از متأخّرترین تحریرهای آن نیز به سال 1239 هجری قمری بازمی‌گردد که توسط مشهدی‌باقر بازاری به رشتة تحریر درآمده است. نکتة مهم و قابلِ ذکر دربارة تحریرهای گوناگون و متنوعِ حمزه‌نامه‌ها، تأثیرپذیری گستردة‌شان از متون حماسیِ پهلوانی است؛ به‌گونه‌ای که به باور نگارنده، از میانِ قصه‌های عامیانة بلند فارسی، حمزه‌نامه به عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار از حیثِ الگوبرداری از حماسه‌های پهلوانی به شمار می‌آید. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از متون منظوم و منثور پهلوانی صورت می‌گیرد، سعی بر آن دارد تا تأثیرپذیری دو تحریرِ قدیم و جدید حمزه‌نامه از متون پهلوانی را از منظر ساختار زبانی (با تأکید بر گزاره‌های قالبی)، الگوبرداری‌های داستانی، بن‌مایه‌های داستانی، عناصر ویژة متون پهلوانی، و به‌کارگیری نام‌های شاهنامه‌ای، مورد بررسی قرار دهد. نتیجه‌ای که این پژوهش به دست می‌دهد این است که فاصلة زمانی بین دو تحریر قدیم و جدید حمزه‌نامه، هیچ تأثیری در کاهشِ به‌کارگیری عناصر متون پهلوانی در این قصه نداشته است و شائبة این‌که این اثرپذیری، صرفاً مربوط به تحریری خاص یا دوره‌ای خاص می‌شده است را می‌زداید.
روش: روش تحقیق در این مقاله، تحلیلی- توصیفی و بر اساس مطالعات کتابخانهای است.
یافته‌ها: حمزه‌نامه یکی از قصه‌های بلند عامیانة فارسی است که به‌گستردگی، زیرِ تأثیرِ ادب پهلوانی ـ شامل متون منظوم پهلوانی و طومارهای نقالی ـ بوده است. با توجه به این‌که از این قصه تحریرهای متعددی در دست است، نگارنده، کهن‌ترین و نیز یکی از متأخرترین تحریرهای این اثر را برگزیده تا با بررسی این دو تحریر، که فاصلة زمانی نسبتاً زیادی از یکدیگر دارند، این شائبه که این اثرپذیریِ حمزه‌نامه از متون پهلوانی، مربوط به دوره یا تحریری خاص می‌شده است را بزداید. البته این مسأله را نیز نمی‌توان نادیده گرفت که تحریر کهنِ حمزه‌نامه، بیشتر زیرِ تأثیرِ شاهنامه و متون اصیل پهلوانی بوده است و عناصر معدودی از داستان‌ها، بن‌مایه‌ها و ساختارهای روایت‌های نقالی در آن نمود پیدا کرده است؛ درحالی‌که بالعکس، تحریر جدید حمزه‌نامه، بیشتر، از روایت‌ها، عناصر و شیوة نگارشِ طومارهای نقالی بهره جسته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Examining the effectiveness of two writings of Hamzeh-nameh from heroic epic texts

نویسندگان [English]

  • Behzad Atooni 1
  • Behrooz Atooni 2
1 Corresponding author, Associate Professor, Department of Linguistic and Persian Literature, Ayatollah Boroujerdi University, Boroujerd, Iran
2 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Azad University of Qom, Qom, Iran.
چکیده [English]

Purpose: “One of the most well-known romantic romances in Persian literature is the story of Amir Hamzeh Sahebqeran, . There are various manuscripts of Hamze-nameh in Persian, the oldest of which probably dates back to before the Safavid period, and one of the latest manuscripts dates back to 1239 AH, which was written by Mashhadi Baqer Bazari. The important point about the various writings of Hamzeh-namehs is their extensive influence from heroic epic texts. This article tries to analyze the influence of the two old and new versions of Hamzeh-nameh of heroic texts from the view of language structure (with emphasis on formal propositions), story patterns , elements, the characteristic elements of heroic texts, and the use of Shahnameh names.
Method and Research: The research method in this article is analytical-descriptive.
Findings and Conclusions: . because there are numerous versions of Hamza-nameh, the author has chosen the oldest and one of the latest manuscripts of this work in order to examine these two manuscripts, which are relatively far apart in time, To dispel the doubt that this influence of the Hamzahnamah on heroic texts was related to a specific period or writing style. Of course, it cannot be ignored that the old manuscript of Hamzeh-nameh was mostly influenced by Shahnameh and original heroic texts, and a few elements of stories, motifs, and structures of Naqali have appeared in it; While, on the contrary, the new edition of Hamzeh-nameh has mostly benefited from the narratives, elements, and writing style of the Naqali scrolls.
Conclusions: Since we examined the two old and new editions of Hamzeh-nameh as a single whole, it was found that they were influenced by heroic literature texts in five ways: 1- Modeling from stories; 2- The presence of characteristic elements of heroic texts; 3- Imitation of motifs; 4- Invoking names from the Shahnameh; 5- Influenced by the stereotyped statements of the Naqali scrolls.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hamzeh-nameh
  • heroic texts
  • epic themes
  • Shah-nameh names

مراجع

  1. فهرست منابع

    الف.منابع فارسی

    1. آیدنلو، سجاد. (1390). «ویژگی‌های روایات و طومارهای نقالی»، بوستان ادب، سال 3، شمارة 1 (7): 1-28.
    2. آیدنلو، سجاد. (1389). «بررسی و تحلیل چند رسم پهلوانی در متون حماسی»، دو فصلنامة مطالعات داستانی، شماره 1: 5-36.
    3. آیدنلو، سجاد. (1378). «رویکردی دیگر به ببر بیان در شاهنامه»، نامة پارسی، سال 4، شمارة 4: 5-17.
    4. اتونی، بهزاد. (1402). «ضرورت بازنگری در تصحیح روایت قهوه‌‌خانه‌ای حمزه‌نامه موسوم به افسانة قهوه‌خانه»، نثر‌پژوهی ادب فارسی، دورة 26، شماره 54: 1-41.
    5. اتونی، بهزاد. (1402). «به دستش یکی تند سارنج بود (ابهام‌زدایی از رزم‌افزاری ناشناخته)»، جستارهای نوین ادبی، دوره 56، شماره 1، پیاپی 220: 121-134.
    6. اتونی، بهزاد. (1401). «تیغ تهمورث»، دوفصلنامة ادب فارسی، دوره 12، شماره 2: 81-102.
    7. اتونی، بهزاد. (1401). «جنیدنامه، شبیه‌ترین قصة بلند عامه به ساختار طومارهای نقالی شاهنامه»، نثرپژوهی ادب فارسی، سال 25، شماره 52: 2-26.
    8. احمد سلطانی، منیره. (1384). ژرف‌ساخت فرهنگ عامة ایران، چاپ اول، تهران: روزگار.
    9. اردستانی رستمی،حمیدرضا.(در انتظار چاپ).«روایت‌های مردمی, شاهنامه, الگوپذیری, انتقال کنش, تعمیم‌دهی»، پژوهشنامه ادب حماسی.
    10. اسدی ‌طوسی. (1354). گرشاسب‌نامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: طهوری.
    11. افشاری، سعید .(1398). «شگردهای طنز شنیداری در داستان‌های امیرحمزه»، فرهنگ مردم ایران، شماره 56، بهار: 65-93.
    12. افشاری، مهران. (1400). فتوت، قلندری و ادبیات عامه ایران، تهران: سخن.
    13. ایران‌شاه‌بن ابی‌الخیر. (1370). بهمن‌نامه، تصحیح رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
    14. بانوگشسب‌نامه. (1382). تصحیح روح‌انگیز کراچی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    15. تهمتن‌نامه. (1398). تصحیح و توضیح رضا غفوری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار و علمی فرهنگی.
    16. خالقی‌مطلق، جلال. (1372). گل‌رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز.
    17. خالقی‌مطلق. (1386). حماسه، تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی.
    18. خدامی‌افشاری، رشید؛ طلوعی‌آذر، عبدالله؛ و عبیدی‌نیا، محمدامیر. (1398). «بررسی تطبیقی حمزه‌نامه با حمزةالبهلوان: منشاء قصه، شخصیت اصلی، محتوا و گونه»، ادبیات تطبیقی، دوره 11، شماره 21: 24-46.
    19. درّی، نجمه؛ ذوالفقاری، حسن؛ و بحرینیان، زهرا. (1397). «نقالی‌های مکتوب به عنوان یک ژانر ادبی در نثر فارسی»، نثرپژوهی ادب فارسی، سال 21، شماره 44: 17-36.
    20. ذوالفقاری، حسن؛ فرخی، فاطمه. (1389). «ساختار بن‌مایه‌های حمزه‌نامه»، نقد ادبی، شماره 11 و 12: 205-232.
    21. رستم‌نامة نقالان. (1398). تصحیح محمدجعفر یاحقی و فاطمه ماه‌وان، تهران: سخن.
    22. رواقی، علی. (1390). فرهنگ شاهنامه، تهران: فرهنگستان هنر.
    23. روایت پهلوی. (1376). ترجمة مهشید میرفخرایی، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    24. زریری‌اصفهانی، عباس. (1396). شاهنامة نقالان، به کوشش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.
    25. زرین‌قبانامه. (1393). تصحیح سجاد آیدنلو، تهران: سخن.
    26. زند بهمن یسن. (1370). گزارش محمدتقی راشد محصل، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    27. زند وهومن یسن. (2537). به کوشش صادق هدایت، تهران: جاویدان.
    28. سام‌نامه. (1392). تصحیح وحید رویانی، تهران: میراث مکتوب.
    29. شاهنامه منثور (1). نویسنده: ناشناس، نسخة خطی محفوظ در کتابخانة ملی به شمارة 35179-5.
    30. شاهنامه منثور (2). نسخة خطی محفوظ در کتابخانه ملی به شمارة 29742-5.
    31. شاهنامه هفت لشکر. (1400). تصحیح محمد جعفری (قنواتی)، و زهرا محمدحسنی صغیری، تهران: خاموش.
    32. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1381). «نگاهی به طرازالاخبار»، نامة بهارستان، سال سوم، شماره اول، دفتر پنجم: 109-122.
    33. صداقت‌نژاد، جمشید .(1395). طومار کهن شاهنامه فردوسی، تهران: دنیای کتاب.
    34. طومار نقالی شاهنامه. (1391). به کوشش سجاد آیدنلو، تهران: به نگار.
    35. عطاء بن یعقوب (1384). برزونامه. به کوشش علی محمدی، همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی‌سینا.
    36. عطایی (بی‌تا). برزونامة جدید. دستنویس کتابخانه پاریس به شمارة 1189.
    37. غروی، مهدی. (1348). «حمزه‌نامه، بزرگترین کتاب مصور فارسی»، هنر و مردم، شماره 85: 31-34.
    38. غفوری، رضا. (1393). «نبرد رستم با پتیاره، روایتی دیگر از داستان ببر بیان»، متن‌شناسی ادب فارسی، شماره 3 (23): 75-88..
    39. فخرالزمانی‌قزوینی، عبدالنبی. (1340). تذکرة میخانه، تصحیح احمد گلچین معانی، تهران: اقبال.
    40. فرامرزنامة بزرگ. (1394). به کوشش ماریولین زوتفن و ابوالفضل خطیبی، تهران: سخن.
    41. فرنبغ دادگی (1390). بندهش. گزاردة مهرداد بهار، تهران: توس.
    42. فردوسی، ابوالقاسم. (1350)، شاهنامه. چاپ ژول مول، تهران: سازمان کتاب‌های جیبی.
    43. فردوسی، ابوالقاسم. (1396). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی‌مطلق، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
    44. قصة حمزه. (1347). به کوش جعفر شعار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    45. قلی‌زاده، خسرو. (1388). «بارة پهلوانی در اساطیر هند و اروپایی»، پژوهشنامة زبان و ادب فارسی، سال سوم، شماره 1، پیاپی 9: 103-122.
    46. مادح، قاسم. (1380). جهانگیرنامه، به کوشش سید ضیاءالدین سجادی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک گیل.
    47. محجوب، محمدجعفر. (1386). ادبیات عامه ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.
    48. مختاری. (1397). شهریارنامه، تصحیح و تحقیق رضا غفوری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن.
    49. مشهدی‌باقر بازاری. (1401). افسانة قهوه‌خانه، مقدمه و تصحیح معصومه طالبی، تهران: خاموش.
    50. مینوی خرد. (1354). ترجمة احمد تفضلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
    51. مهرپویا، حسین؛ سلیمی‌پور، بنفشه؛ شاکری، طیبه؛ شریفی‌نیا، اکبر. (1395).«بررسی تطبیقی نگارة دیو در مکاتب نگارگری دوران ایلخانی و تیموری»، فصلنامه نگارینه هنر اسلامی، دوره 3، شماره 11: 69-89.
    52. نثر نقالی شاهنامه. (1398). تصحیح رضا غفوری، تهران: آروَن.
    53. هفت لشکر. (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    54. هفت منظومة حماسی. (1394). تصحیح رضا غفوری، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
    55. یشتها. (1377). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود، تهران: اساطیر.
    56. یسنا. (1387). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود، تهران: اساطیر.
نثرپژوهی ادب فارسی
دوره 28، شماره 57
شهریور 1404
صفحه 1-24

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار