نشریه نثر پژوهی ادب فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان،نثر فارسی Journal of Prose Studies in Persian Literature

بررسی و تحلیل متن‌شناسانۀ ریاض‌المحبین: اثری اخلاقی-عرفانی در دورۀ قارجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادب فارسی دانشگاه فرهنگیان همدان

چکیده

این پژوهش با هدف تبیین جایگاه و اهمیت ریاض‌المحبّین در ادب فارسی، به تحلیل و بررسی محتوا و ساختار آن پرداخته‌است. ریاض‌المحبّین اثری است که بین سال‌های 1264 تا 1270 ق. در زمینۀ اخلاق و عرفان نگاشته‌شده است. این کتاب شامل حکایات داستانی و تاریخی دربارۀ محبت و اقسام آن است که با چاشنی تمثیل‌ها، آیات، احادیث و سخنان بزرگان و مشایخ پرداخته‌شده‌است. در متن این کتاب همچنین اشعار بسیاری از مولانا، سعدی، حافظ و دیگر شاعران بزرگ زبان و ادب فارسی به‌کاررفته که نشان‌دهندۀ مطالعات ادبی مؤلف است. نویسندۀ ریاض‌المحبّین، رضاقلی بن محمدقلی نوری، شاعر نیز بوده و شعرهای بسیاری عمدتاً در قالب مثنوی از خود در این کتاب گنجانده، که هرچند از حیث مرتبۀ شعری متوسط است، برخی از آن‌ها مناسب حال بوده و ضمن حکایات، از زبان شخصیت‌های داستان‌ها بیان‌شده‌است. همچنین بخش دیگری از اشعار او، در پایان کتاب، مضمونی پرسوزوگداز از حماسۀ حسینی دارد که در زمرۀ تأثربرانگیزترین اشعار عاشورایی قرار می‌گیرد و بیانگر احساسات و اعتقادات راسخ نویسندۀ ریاض‌المحبّین به خامس آل‌عبا و پیروان اوست. همچنین در این پژوهش، دربارۀ شبهۀ انتساب ریاض‌المحبّین به رضاقلی خان هدایت سخن به میان آمده و با استناد به شواهد مندرج در متن کتاب، این ادعا رد شده‌است. در ادامه صحیح‌ترین نسخۀ قابل مراجعه از میان نسخ چاپی و خطی موجود از این اثر معرفی‌شده‌است. در این مقاله در ابتدا از طریق روش کتابخانه‌ای مطالب گردآوری شد. سپس اطلاعات به‌دست‌آمده طبقه‌بندی و با مطالعۀ موردی ریاض‌المحبّین ویژگی‌های سبکی آن از دیدگاه سبک‌شناسی تاریخی و از لحاظ ساختاری استخراج شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An analythical study of Riyaz ol-Mohebbin: A Mystic-Ethical Work from the Qajar Period

نویسنده [English]

  • Nafiseh Irani
Assistant Professor of Language and Literature at Hamadan Farhangian University
چکیده [English]

This research is an analytical study of Riyādh al-Moḥebbin to recognize its place and importance in Persian literature. Riyādh al-Moḥebbin is a work of ethics and mysticism written between 1264 and 1270 AH. This book contains fictional and historical anecdotes about love and all its kinds. The book also contains many poems by Mawlanā, Sa'adi, Ḥāfeẓ, and other great Persian poets that represent the author's literary studies. The author also, has composed many poems, mainly in the form of a Masnavi, that, although are poetically moderate, some have been appropriate to state and expressed while anecdotes through the characters' language. Also, at the end of the book, some other parts of his poems have a poignant theme of the epic of Ḥosayni, one of the most influential Āšurā poems, expressing the strong feelings and beliefs of the writer for the fifth of al-Aba. The study also argues about the pseudonym assignment of Riyādh al-Moḥebbin to Rezā-Qolī Ḵān Hedayāt, and this claim is rejected on the basis of the evidences contained in the text. In continue, the most accurate reference available from the printed and manuscript versions of this work has been introduced. In this contribution, firstly, the materials were collected through library research, and then the research questions and hypotheses were organized. Subsequently, the obtained information was classified and its stylistic characteristics were extracted from the point of view of historical stylistics and a structural point of view with the case study of Riyādh al-Moḥebbin.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Reżā-Qolī Ibn Mohammad Qolī Nūrī"
  • "Riyādh al-Moḥebbin"
  • "Rezā-Qolī Ḵān Hedayāt"
  • "Stylistics
  • Qajar Period Text"
۱. قرآن مجید. (13۷9). ترجمة محمّدمهدی فولادوند. قم: دارالقرآن الکریم.
۲. اقبال آشتیانی، عباس. (1323). «هنرمندان و آثار هنری: میرزا محمّد رضا کلهر (1245 - 1310 قمری)». مجلۀ یادگار. شمارۀ 7، ص 39- 56.
۳. ایرج‌پور، محمّدابراهیم. (1389). «شناختنامۀ هدایت». آینة میراث. ش 46، صص 15-54.
۴. انوری، حسن. (۱۳۸۴). فرهنگ امثال سخن. ج ۲. تهران: سخن.
۵. جامی، عبدالرحمن بن احمد. (1378). هفت اورنگ. تصحیح جابلقاداد علیشاه. تهران: مرکز مطالعات ایرانی و میراث مکتوب.
۶. حافظ شیرازی، خواجه‌شمس‌الدین محمّد. (۱۳۶۲). دیوان حافظ. تصحیح پرویز ناتل خانلری. ج ۱. تهران: خوارزمی.
۷. درایتی، مصطفی. (1389). فهرستوارۀ دستنوشت‌های ایران. ج 11. تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
۸. درایتی، مصطفی. (1391). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران. ج 17. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
۹. دهخدا، علی‌اکبر. (۱۳۱۰). امثال و حکم. ج ۱، تهران: مجلس.
۱۰. سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله. (1384). بوستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. چاپ هشتم، تهران: خوازمی.
۱۱. سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله. (1375). کلیّات­سعدی. تصحیح محمّدعلی فروغی. بی‌جا: کتابفروشی موسی علمی.
۱۲. سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله. (1384). گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. چاپ هفتم، تهران: خوازمی.
۱۳. عطار نیشابوری، فریدالدین ابوحامد محمّد (1376). الهی‌نامه. تصحیح فؤاد روحانی. تهران: زوار.
۱۴. محتشم کاشانی. (1380). هفت دیوان محتشم کاشانی. تصحیح عبدالحسین نوایی و مهدی صدری. تهران: میراث مکتوب.
۱۵. مشار، خان‌بابا. (1341). مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی. 6 جلد. بی‌جا: بی‌نا.
۱۶. مشار، خان‌بابا. (1351). فهرست کتاب­های چاپی فارسی. جلد دوم. تهران: چاپخانۀ ارژنگ.
۱۷. مولانا جلال‌الدین محمّد بلخی. (۱۳۶۳). مثنوی. تصحیح رینولد. ا. نیکلسون، به کوشش نصراله پورجوادی. ۳ جلد. تهران: امیرکبیر.
۱۸. نظامی گنجوی، جمال‌الدین ابومحمّد الیاس. (1384). مخزن‌الاسرار. تصحیح حسن وحیدی دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
۱۹. نفیسی، سعید و کاتبی، علی. (بی‌تا). کلیّات اشعار و آثار فارسی شیخ بهایی. تهران: چکامه.
۲۰. نفیسی، سعید. (بی‌تا)، سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر. تهران: سنایی.
۲۱. نوری، رضاقلی. (1270)، ریاض‌المحبّین. کتابت محمّدرضا کلهر. تهران: چاپخانۀ آقامیر محمّدباقر.
۲۲. وحشی بافقی. (1347). دیوان کامل وحشی بافقی. تصحیح حسین نخعی. تهران: امیرکبیر.
۲۳. هاتف اصفهانی. (1347). دیوان هاتف اصفهانی. تصحیح وحید دستگردی. تهران: ابن سینا.
۲۴. هدایت، رضاقلی‌خان بن محمّد هادی. (1382). مجمع‌الفصحا. تصحیح مظاهر مصفا. تهران: امیرکبیر.
۲۵. هدایت، مهدی‌قلی. (1329). خاطرات و خطرات. تهران: زوار.
۲۶. هلالی جغتایی. (1337). دیوان هلالی جغتایی. تهران: کتابخانۀ سنایی.