نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر، گروه پژوهش و تاریخ هنر، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 استادیار گروه پژوهش و تاریخ هنر، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
رسالۀ موسیقی کرامیه، منسوب به دورۀ سفره‌چی، از مکتوبات مهم موسیقی در عصر صفوی است. این اثر تنها یک بار با عنوان متفاوت «در باب معرفت علم موسیقی»، بدون تصحیح انتقادی و توضیح کافی، فقط بر پایۀ یک نسخۀ خطی و به کوشش یحیی ذکاء در مجموعۀ نامۀ مینوی (۱۳۵۰) در تهران به چاپ رسیده و تاکنون تصحیح و تحلیل کامل و روشمندی روی آن صورت نگرفته است. نسخۀ چاپی مذکور، به‌رغم فضل تقدم نسبت به تحقیق حاضر، خالی از خطا و خلل نیست و در موارد متعددی، چه در بدنۀ اصلی منثور و چه پاره‌های منظوم آن، اختلافات فاحشی با نسخه‌های گردآوری‌شدۀ ما (اعم از کامل و ناقص) دارد؛ تا آنجا که می‌توان با توجه به جابجایی‌ها، افزودگی‌ها و کاستی‌ها، آن را رساله‌ای یکسره متفاوت تلقی کرد. در این تحقیق، ضمن برشمردن مشکلات نسخۀ ذکاء در زمینه‌های مختلف، از جمله ضبط نادرست اعلام و اصطلاحات فنی، دیباچۀ منثور و مسجع اثر (که به ابیاتی آراسته است و از منظر نثرپژوهی ادبی نیز قابل‌اعتناست) به روش «سازوارۀ انتقادی» با مقابلۀ ۱۳ نسخه تصحیح و ارائه شده است. مهم‌ترین یافتۀ این پژوهش آنکه مقایسۀ ساده‌ای میان تصحیح ارائه‌شده و نسخۀ چاپی نشان می‌دهد چاپ زنده‌یاد ذکاء بر مبنای نسخه‌ای التقاطی و انتحالی بوده و به هیچ وجه شباهت قابل قبولی با نسخه‌های مرجّح متعدد رسالۀ کرامیه ندارد. بنابراین، تصحیح تازه‌ای از این اثر مهم موسیقایی دورۀ صفوی ضروری به نظر می‌رسد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
A Survey and Analysis of Resāleh-ye Kerāmiyeh and the Necessity of its Textual Criticism
نویسندگان [English]
- Sahand Soltandoost 1
- Mehdi Keshavarz Afshar 2
1 PhD Candidate in Art Studies, Art Studies and History Department, Art and Architecture Faculty, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Associate Professor in Art Studies, Art Studies and History Department, Art and Architecture Faculty, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]
The Treatise of Kerāmiyeh about music (Resāleh-ye Kerāmiyeh), attributed to Dowreh-ye Sofrehchi, is one of the most important writings on music in the Safavid era. This work has been published only once with a different title "On the Knowledge of Music Science", without critical correction and sufficient explanation, only based on a single manuscript, by Yahyā Zokā in a compilation of essays named Nāmeh-ye Minavi (1971) in Tehran. It has not been thoroughly and methodically analyzed and criticized. This printed version, despite its precedence over the present study, is not without errors and mistakes, and in many cases, both in the body of the prose and its poetic verses, differs pointedly from our compiled versions; As far as it can be considered as a completely different treatise due to the changes, additions, and deficiencies. In this study, while identifying the problems of Zokā's version in various fields, including incorrect recording of names and technical terms, the introductory prose (which is adorned with poetic verses and is also relevant from the perspective of literary studies) has been compared with 13 manuscripts and corrected by the method of "Apparatus Criticus". The most significant finding of this study is that a simple comparison between the proposed correction and the printed version reveals that the edition of Zokā is based on an eclectic and plagiarized version and bears no acceptable resemblance to the various preferred versions of the treatise. Therefore, a new correction of this important musical work of the Safavid era seems necessary.
کلیدواژه‌ها [English]
- Kerāmiyeh Treatise on Music
- Dowre-ye Sofrechi
- Music of Safavid Era
- Textual Criticism
- Prose Study
فهرست منابع
الف)منابع فارسی
- اسعدی، هومان. (۱۳۸۱). «جنبه‌های نمادین مقام در موسیقی جهان اسلام». فصل‌نامۀ فرهنگستان هنر: خیال. شمارۀ ۱، صص. ۳۹-۲۶.
- انوری. (۱۳۶۴). انوری. به کوشش سعید نفیسی. چاپ سوم. [بی‌جا]: سکه - پیروز.
- بخشی، منصوره. (۱۳۹۶). «گزارشی از سیر تاریخی موسیقی و نگاشته‌های مربوط به آن با تکیه بر الذریعه». دوفصل‌نامۀ علمی سخن تاریخ. دورۀ ۱۱، شمارۀ ۲۵، صص. ۱۰۲-۷۷.
- بیگ‌باباپور، یوسف. (۱۳۹۳). فهرست توصیفی دستنوشت‌های موسیقی در کتابخانه‌های ایران و برخی کتابخانه‌های جهان. تهران: منشور سمیر.
- جعفری کلنکاری، حرمت. (۱۳۸۵). «نقش علیقلی‌خان شاملو و مناصب وی در دربار صفوی و سرانجام او». مسکویه (دانشگاه آزاد ری). پیش‌شمارۀ ۵، صص. ۷۸-۶۵.
- دانش‌پژوه، محمدتقی. (۱۳۵۷). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران (جلد شانزدهم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- دانش‌پژوه، محمدتقی. (۱۳۹۰). فهرست آثار خطی در موسیقی (فارسی، عربی و ترکی). به‌کوشش قدرت‌الله پیشنماززاده. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- دورۀ سفر چی. (بی‌تا). کرامیه. تهران: ملک. شماره: ۸۳۳. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: ۱۲۷۹ق.
- دورۀ سفرجی. (بی‌تا). کرامیه دوره. تهران: کتابخانۀ ملی. شمارۀ بازیابی: ۲۱۴۸/ف. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: ۱۲۷۹ق.
- دورۀ سفرچی. (بی‌تا). کرامیه دوره. تهران: ملک. شماره: ۶۱۹۳ [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: ۱۲۷۹ق.
- دورۀ سفرچی. (بی‌تا). کرامیه. تهران: کتابخانۀ ملی. شمارۀ بازیابی: ۲۳۰۷/ف. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: ۱۲۸۲ق.
- دورۀ سفرچی. (بی‌تا). کرامیه. تهران: کتابخانۀ ملی. شمارۀ بازیابی: ۲۷۱۲/ف. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: ۱۲۸۳ق.
- دورۀ سفره‌چی یا حافظ مقصود. (بی‌تا). رسالۀ کرامیه. تهران: کتابخانۀ مجلس. شمارۀ بازیابی: ۳/۴۸۵۴. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: ۱۰۴۶ق.
- دورۀ سفره‌چی یا حافظ مقصود. (بی‌تا). کرامیه. تهران: کتابخانۀ مجلس. شمارۀ ثبت: ۲۲۴۲. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: قرن ۱۲ و ۱۳ق.
- دورۀ سفره‌چی. (بی‌تا). رسالۀ کرامیه (کرامیه رامجرد). تهران: کتابخانۀ مجلس. شمارۀ بازیابی: ۲/۱۷۴ط. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: قرن ۱۳ق.
- دورۀ سفره‌چی. (بی‌تا). رسالۀ کرامیه. تهران: کتابخانۀ دانشگاه تهران (دانشکدۀ حقوق). شماره: ۴۶-ج. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: ۱۰۴۶ق.
- دورۀ سفره‌چی. (بی‌تا). رسالۀ کرامیه. تهران: کتابخانۀ دانشگاه تهران. شماره: ۲۵۹۱. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: قرن ۱۱ق.
- دورۀ سفره‌چی. (بی‌تا). رسالۀ کرامیه. تهران: کتابخانۀ دانشگاه تهران. شماره: ۱۹۹. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: ۱۲۸۷ق.
- دورۀ سفره‌چی. (بی‌تا). کرامیه رامجرد - رساله در موسیقی. تهران: کتابخانۀ مجلس. شمارۀ بازیابی: ۳۰۶/۳۴۵۵. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: ۱۱۳۹ق.
- دورۀ سفره‌چی. (بی‌تا). کرامیه. تهران: کتابخانۀ مجلس. شمارۀ ثبت: ۱۶۶۰. [نسخۀ خطی] تاریخ کتابت: ۱۲۸۳ق.
- ذکاء، یحیی. (۱۳۵۰). «رساله در باب معرفت علم موسیقی». نامۀ مینوی (مجموعۀ سی‌وهشت گفتار در ادب و فرهنگ ایرانی...). زیر نظر حبیب یغمائی و ایرج افشار. صص. ۱۸۹-۱۹۸. تهران: چاپخانۀ کاویان.
- ستایشگر، مهدی. (۱۳۸۸). نام‌نامۀ موسیقی ایران‌زمین. چاپ دوم. تهران: اطلاعات.
- ستایشگر، مهدی. (۱۳۹۱). واژه‌نامۀ موسیقی ایران‌زمین. چاپ سوم. تهران: اطلاعات.
- سمیعی گیلانی، احمد. (۱۳۶۵). «نکته‌هایی در باب تصحیح متون». دربارۀ ویرایش (برگزیدۀ مقاله‌های نشر دانش). زیر نظر نصراللّه پورجوادی. صص. ۱۲۲-۱۱۰. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- سوری، محمد. (۱۳۸۹). «شیوۀ سازوارۀ انتقادی در تصحیح نسخه‌های خطی». نشریۀ پژوهش. سال دوم، شمارۀ ۱ (پیاپی ۳)، صص. ۳۸-۲۷.
- شعور، اسدالله. (۲۰۱۱). کلیات در موسیقی و ادبیات دری؛ بازشناسی نظام آموزشی موسیقی سنتی افغانستان و همسایه‌گان (از آغاز عهد اسلامی تا استیلای مکتب خرابات: سده‌های سوم تا چهاردهم هجری). کابل: کابل‌ناتهـ.دی‌ای (نشر اینترنتی).
- صادقی گندمانی، مقصودعلی و حسن‌شاهی، میمنت. (۱۳۹۵). «شاه عباس اول و هنر موسیقی». تاریخ‌نامۀ ایران بعد از اسلام. سال هفتم، شمارۀ ۱۳، صص. ۱۳۵-۱۱۱.
- عبدالمؤمن‌بن صفی‌الدین. (۱۳۴۶). بهجت‌الروح. به تصحیح رابینو دی برگوماله. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- فلاح‌زاده، مهرداد. (۱۳۹۸). مکتوبات فارسی در باب موسیقی؛ قرن پنجم تا نهم هجری. ترجمۀ سهند سلطاندوست. تهران: نشر مرکز.
- قاضی منهاج سراج. (۱۳۴۲). طبقات ناصری. به تصحیح عبدالحی حبیبی. چاپ دوم. کابل: پوهنی مطبعه.
- محقق، مهدی. (۱۳۸۴). علوم محضه؛ از آغاز صفویه تا تأسیس دارالفنون. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- محمدزاده صدیق، حسین. (۱۳۸۹). سیری در رساله‌های موسیقایی. تهران: سوره مهر.
- مسعودیه، محمدتقی. (۱۳۹۱). فهرست نسخ خطی موسیقی ایرانی. به کوشش قدسیه مسعودیه. ویراستار: محمدتقی حسینی. تهران: پژوهشکده هنر.
- منزوی، احمد. (۱۳۷۲). «جُنگ مرتضی قلیخان شاملو» (متعلق به کتابخانۀ مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی). نشریۀ کلک. شمارۀ ۸-۴۷، صص. ۴۶-۳۶.
- میثمی، سیدحسین. (۱۳۸۹). موسیقی عصر صفوی. تهران: فرهنگستان هنر.
- نفیسی، سعید. (۱۳۴۴). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری. تهران: کتابفروشی فروغی.
ب)منابع انگلیسی
- Pourjavady, Amir Hosein. (2019) “Music Making in Iran: Developments Between the Sixteenth and Late Nineteenth Centuries”. Stephen Blum. CUNY Academic Works.<https://academicworks.cuny.edu/gc_etds/3455>
)